Chuyện kể, có một tộc người Thái được tiên hiện ra cho một cóng thóc quý và dặn phải tìm được một mảnh đất thích hợp để gieo trồng thì hạt mới mọc thành cây lúa và cho nhiều gạo dẻo thơm. Vâng lời tiên dạy, tộc người Thái đi khắp vùng Tây Bắc, đến đâu thấy đất tốt đều gieo trồng thử nhưng nơi thì hạt không nảy mầm, chỗ thì lúa không trổ bông hoặc có hạt thì chẳng dẻo thơm như lời tiên dạy. Một ngày kia đoàn người Thái tới chân đèo Khau Phạ, dừng chân xuống suối Mường Lùng uống nước. Thấy dòng suối mát thơm và ngọt lịm, ngẩng mặt lên là thung lũng tươi tốt. Già làng của tộc người quyết định ở lại vỡ ruộng trồng lúa. Thóc tiên gieo xuống đã nhanh nảy mầm lại rất tốt, cuối vụ bông nào bông nấy to như đuôi trâu, đem vào cối giã cho hạt gạo trắng trong và thơm phức, đưa vào chõ gỗ mà đồ xôi thì dẻo thơm lạ kỳ. Điều lạ nữa là ăn vào con trai khỏe mạnh, vạm vỡ, bước chân băng rừng lội suối không biết mệt mỏi; con gái nước da trắng hồng, mái tóc dài và đen nhánh, miệng cười tươi như hoa rừng mùa xuân. Cũng từ đấy, hạt gạo nếp gắn bó với người dân Tú Lệ và tiếng thơm của nó cũng bay xa đến chín bản mười mường.
Sở dĩ gạo nếp Tú Lệ dẻo, thơm ngon vì được gieo trồng trên một nền đất hiếm, tầng phong hóa mỏng, nồng độ ka li cao, thung lũng Tú Lệ lại nằm gọn giữa ba ngọn núi nên biên độ dao động nhiệt độ trong ngày lớn, thời gian đêm dài hơn ngày. Đây là yếu tố quan trọng làm tăng mạch tinh bột Aminôtécpin, quết định sự dẻo thơm của hạt gạo.
Nếp Tú Lệ được người Thái Tú Lệ chế biến thành nhiều món ăn mang đặc trưng địa phương để giới thiệu với khách, nhất là trong lễ hội Lồng Tồng cúng trời đất mỗi độ xuân về. Cốm làm từ nếp non, gói trong lá dong xanh như tăng thêm màu xanh của cốm và tỏa mùi thơm ngậy của sữa lúa. “Khẩu hang” là lúa đỏ đuôi, cắt về đem rang khô và xay giã thành gạo, đồ trong chõ gỗ vừa chóng chín lại có mùi thơm của xôi nếp cùng cốm xanh. Riêng xôi nếp Tú Lệ dẻo thơm mà cầm trên tay không bị dính như xôi từ một số loại nếp khác, bề mặt hạt xôi có lớp dầu làm nên vị béo ngậy hiếm có.
Thế nên người Thái Tú Lệ ăn xôi nếp quanh năm không chán và cây nếp cứ theo chân bao thế hệ xuống đồng để còn mãi đến bây giờ. Thị tứ Tú Lệ suốt ngày nhộn nhịp người và xe. Người từ các bản Phạ trên, Phạ dưới, bản Pom Ban, Nước nóng,…kéo ra; khách theo xe từ huyện Mù Căng Chải, thành phố Yên Bái, Thị xã Nghĩa Lộ đến. Những phụ nữ Thái, áo cỏm, váy đen, mái tóc búi cao bên quẩy tấu đựng đầy thóc gạo nếp mới thiết tha mời chào. Hầu như khách đã qua đây không ai bỏ lỡ dịp thưởng thức món xôi nóng ăn cùng thịt nướng và nhâm nhi chén rượu cất từ nếp quý. Và cũng không quên mua quà cho người nhà cả chục gói cốm cùng đôi ba yến gạo đặc sản…
(Sưu tầm)